LĂNG MỘ VÀ NHÀ THỜ ĐỀ ĐỐC LÊ TRỰC

Di tích lịch sử nhà thờ, mộ Đề đốc Lê Trực nằm về phía Tây Nam, gần dưới chân núi đá Dù, Cách trụ sở UBND xã Tiến Hóa khoảng 2 km về phía Đông Nam. Cách chợ Cuồi 3km về phía Đông. Đến thăm di tích có thể đi được bằng nhiều đường nhưng thuận tiện nhất là đi bằng ô tô du lịch, theo đường liên huyện Quảng Trạch - Tuyên Hóa, tới lèn Thanh Thủy rẽ trái là đến di tích.

Đền thờ Đề đốc Lê Trực - Ảnh: Phạm Văn Thức

Nhà thờ và mộ Đề Đốc Lê Trực trong thời phong kiến thuộc thôn Châu Linh, xã Thanh Thủy, tổng Thuận Lệ, phủ Quảng Trạch. Trong cách mạng tháng Tám, thuộc xã Lê Trực huyện Tuyên Hóa. Ngày nay thuộc xóm Bàu I, Hợp tác xã Hồng Phong, xã Tiến Hóa, huyện Tuyên Hóa, tỉnh Quảng Bình.

Vào cuối thế kỷ XIX, xã hội phong kiến Việt Nam ngày một rối ren, Đàng Trong thì nội bộ lủng củng đố kỵ nhau, Đàng Ngoài thì thực dân Pháp ra sức lấn chiếm.

Trước sức mạnh của chủ nghĩa thực dân với phương thức sản xuất Tư Bản chủ nghĩa, triều đình phong kiến nhà Nguyễn liên tục phải ký các hiệp ước đầu hàng với Pháp. Sau khi triều đình phong kiến nhà Nguyễn ký các hiệp ước bán nước, khắp nơi trên đất nước ta từ Bắc Kỳ, Trung Kỳ rồi Nam Kỳ phong trào kháng chiến chống Pháp nổi lên mạnh mẽ, đặc biệt là khi vua Hàm Nghi hạ chiếu Cần Vương thì phong trào khởi nghĩa lan rộng ra khắp các tỉnh, làm cho thực dân Pháp hoang mang lo sợ.

Ở Quảng Bình phong trào kháng chiến của nhân dân nổi lên rầm rộ, vùng Nam Quảng Bình có Đề Phú. Đề Én, Đề Chít,… Họ lập căn cứ ở vùng núi, đánh tập kích các đường giao thông, đồn bốt địch. Phía Bắc có Cao Thượng Chí (Mai Hoá – Tuyên Hoá), ở Quảng Trạch có Mai Lượng, Trung Thuần có Lê Tuấn, Đồng Hới có Nguyễn Phạm Tuân. Nhưng tiêu biểu nhất vẫn là nghĩa quân do Đề Đốc Lê Trực đứng đầu.

Lê Trực người làng Thanh Thủy, phủ Quảng Trạch (nay là xã Tiến Hóa – Tuyên Hóa) Ông đỗ Tạo sỹ (Tam Giám Tiến sỹ võ), nguyên làm lãnh binh Hà Nội. Khi tướng giặc Henry Ryviere hạ thành Hà Nội, Tổng đốc Hoàng Diệu tự vẫn, Ông bị triều đình cách chức. Đến khi các cuộc khởi nghĩa ở khắp nơi bùng lên, Lê Trực tập hợp một số quân dân đứng lên khởi nghĩa ở vùng sông Gianh, lấy Cửa Xai trong vùng núi Thanh Thuỷ làm căn cứ, được Tôn Thất Thuyết cho phục nguyên hàm. Nghĩa quân của Lê Trực ngày một phát triển mạnh mẽ, tầm hoạt động càng lớn, tiếng vang ra khắp các địa bàn. Lê Trực đã tổ chức được nhiều cuộc tấn công lớn, nhỏ, đánh tập kích vào đồn bốt địch, bắt giết lũ tay sai bán nước. Nhưng tiêu biểu nhất vẫn là trận đánh đêm mồng 9 rạng mồng 10 tháng 5 năm 1886, nghĩa quân đột nhập thành Đồng Hới, đốt phá doanh trại địch, giết tên Bố chánh gian ác Nguyễn Đình Dương. Tuyến đường Đồng Hới – Ba Đồn và đường liên huyện đều bị nghĩa quân phong toả, Lê Trực bố trí cho quân phục kích trên các ngã đường, để chặn đánh, làm tiêu hao sinh lực địch, chính quyền thực dân Pháp hết sức hoang mang trước sự tấn công mạnh mẽ của nghĩa quân. Nhiều lần chịu thất bại trước lòng dũng cảm, mưu trí của nghĩa quân, thực dân Pháp càng trở nên điên cuồng và tàn bạo, chúng tổ chức nhiều cuộc càn quét, giết hại dân lành, đốt phá làng xóm.

Đêm 18 rạng ngày 19 tháng 6 năm 1887 quân Pháp tập kích vào vùng núi Thanh Thuỷ, nơi căn cứ của nghĩa quân Lê Trực. Hai bên đánh nhau rất quyết liệt, nhưng lực lượng ít, vũ khí lại quá thô sơ, Lê Trực đành phải cho nghĩa quân rút chạy, nhiều người bị bắt và bị địch giết chết.

Sau trận bị tập kích vào căn cứ, nghĩa quân Lê Trực bị tổn thất quá nửa, với những mất mát to lớn đó, lòng quyết tâm, của một vị tướng càng mạnh mẽ hơn. Ông tập hợp quân lính đánh chiếm các đồn bốt, giết những tên tay sai gian ác của giặc, làm cho bọn việt gian lo sợ không yên. Nhưng với một lực lượng quân sỹ ít không thể chống trả nổi sự tàn bạo, dã man của quân xâm lược Pháp, phong trào Cần Vương dần dần bị lắng xuống và tan rã.

Tuy phong trào Cần Vương bị thất bại, các văn thân, sỹ phu yêu nước, người bị bắt, người bị giết nhưng tinh thần yêu nước, ý chí bất khuất và ngọn lửa hồng truyền thống ấy luôn luôn cháy rực trong lòng nhân dân cả nước nói chung và Quảng Bình nói riêng.

Lê Trực mất ở quê nhà đã gần 100 năm trôi qua, nhưng tên tuổi ông vẫn gắn liền với những địa danh như tên làng, tên phố, tên đường. Hình ảnh, công lao cùng ý chí kiên cường của ông vẫn sống mãi trong lòng nhân dân.

Để tưởng nhớ một người con trung với nước, hiếu với dân, tận tuỵ, gian khổ một lòng vì tổ quốc, giang sơn, nhân dân và bà con đã góp công, góp của để xây dựng nhà thờ, mộ của Ông vào năm 1912. Nhà thờ được xây theo hình chữ Đinh, có cấu trúc rất đẹp, nhìn từ bên ngoài vào qua các ô cửa vòm sẽ thấy được các đường nét hoa văn, hoa lá, mây trăng, rồng phượng rất tinh tế, các mái lượn cong, trần cuốn vòm thể hiện màu sắc tráng lệ, thoáng mát. Nhưng qua thời gian và sự thay đổi của khí hậu, lại trải qua hai cuộc chiến tranh nên phần mái và nóc nhà thờ bị xuống cấp, được bà con tu sửa lại vào năm 1968, năm 1985. Hiện nay di tích đang còn tương đối nguyên vẹn, hàng năm cứ đến những dịp lễ tết bà con đều đổ về đây thắp hương và tổ chức lễ hội tại nhà thờ.

Di tích nhà thờ và mộ Đề Đốc Lê Trực có giá trị tiêu biểu trong việc lưu niệm, ghi dấu một võ tướng trung kiên, quả cảm đã hưởng ứng phong trào Cần Vương ở Quảng Bình, di tích vừa là nơi giáo dục truyền thống yêu nước, ý chí kiên cường bất khuất, là tấm gương sáng cho con cháu đời đời noi theo. Di tích còn có giá trị trong việc nghiên cứu nghệ thuật kiến trúc, điển hình của một kiểu nhà thờ tại làng quê Quảng Bình.